Holländerowie - rodzina mszańskich rabinów

Pierwszym rabinem Mszany Dolnej został Józef Holländer. Urodzony ok. 1840 roku w Nowym Sączu w rodzinie chasydzkiej związanej z dworem cadyka Chaima Halberstama, był synem Samuela (Szmuela) Holländera i Racheli Fridy, córki rabina lwowskiego Benjamina Zeewa Blumenfelda. Holländerowie byli cenioną rodziną o wybitnym pochodzeniu, wśród przodków wymieniano słynnego rabina Lublina – Salomona Lurię, zaś ze strony Blumenfeldów rabina Krakowa -Remu (taka informacja znalazła się także ma macewie Józefa – zob. niżej). Ojcem Samuela, a dziadkiem Józefa był Juda Holländer, przełożony kahału w Nowym Sączu, po śmierci którego funkcję tę pełnił Samuel. Ojciec zmarł, gdy Józef miał zaledwie 11 lat. Przedwcześnie osierocony wychowywał się w domu Chaima Halberstama. Został wówczas jego oddanym uczniem i przyjacielem. Był dwukrotnie żonaty, jednak trudno ustalić nawet przybliżoną datę (są też rozbieżności co do kolejności związków): jedną z żon była Chana, córka rabina rymanowskiego Arie Lejbusza Kannera, drugą zaś Chaja Szuszia, córka Arie Meira Landaua. Po zakończeniu edukacji został mu powierzony rabinat w Mszanie Dolnej, a na stanowisko to nominował go sam Diwrej Chaim (jak nazywano rebbego z Sącza, od tytułu jego słynnego dzieła). Po śmierci dziadka Benjamina Zeewa Blumenfelda w 1874 Józef został powołany na stanowisko rabina we Lwowie na jego miejsce. Jednak jego pobyt w stolicy Galicji nie trwał długo – zrezygnował z funkcji lwowskiego rabina i powrócił na swoje dawne stanowisko do Mszany. Podczas pobytu we Lwowie Józef miał napisać kilka ksiąg religijnych, które przywiózł do Mszany, lecz te niestety spłonęły w wielkim pożarze miasta. Zmarł 29 czerwca 1882, mając zaledwie 42 lata, i został pochowany w Krakowie na nowym cmentarzu żydowskim przy ulicy Miodowej.

Treść informacyjna na nagrobku brzmi:

Tu pochowany

Mąż wybitny, wielkie światło, ten oto pan

Przenikliwy pobożny (chasyd) spośród wybitnych, nasz nauczyciel, pan Józef

HaKohen, syn naszego nauczyciela, pana Samuela, błogosławionej pamięci, z okręgu sądowniczego

Sącza, gałązka od korzenia (potomek, kontynuator) męża nurzającego się

w głębokości (wiedzy) i Remu, błogosławionej pamięci, zasiadał na krześle

Rabinackim w świętej gminie Amsana (Mszana Dolna), odszedł w dobrej sławie

W wieku lat 42 swojego życia

Dnia 12 tamuz 642 roku wedle małej rachuby

(tłum. J. Kruszniewska)

Miał przynajmniej ośmioro dzieci, w tym trzech synów: Natana Dawida, Jecheskiela (Chaskela) i Zeewa (Wolfa). Po śmierci ojca Natan Dawid objął urząd rabina w Mszanie i sprawował go przez ponad 50 lat (wedle innej wersji, zawartej w „księdze adresowej rabinów” Sefer Oholei Szeim z 1912 roku, został rabinem Mszany dopiero w roku 1891). Urodził się około 1866 roku (nie jest pewna data, są też rozbieżności co do miejsca). Jak ojciec - Natan również był blisko związany z chasydzką rodziną Halberstamów. Wykształcenie zdobywał u Chaima Halberstama, a po jego śmierci u jego synów w Nowym Sączu i u wnuka Chaima - Szlomy Halberstama, przełożonego jesziwy w Bobowej. Natan był cenionym rabinem, prowadził korespondencję z chasydzkimi przywódcami i spokrewnionymi z nim rabinami. Pozostawał blisko z Halberstamami, którzy także od czasu do czasu składali mu wizyty w Mszanie. Zmarł 19 czerwca 1938 roku w wieku 71 lat i został pochowany na grobie swego ojca w Krakowie (co miało być jego wolą).

Jego pierwszą żoną była Reizel Jachet, córka Wolfa (Jehudy Zeewa) i Alty Springerów z Krakowa. Rodzina Springerów była związana z dynastią chasydów z Dzikowa. Ślub odbył się 28 sierpnia 1889 roku w Mszanie Dolnej. Reizel jednak zmarła przedwcześnie, a drugą żoną została Odel (Adela), córka Meszulema Fajbusza Gottessmanna z Ulaszkowic, rabina w Śniatyniu. Ze względu na brak dokumentów trudno ustalić, w jakiej kolejności dzieci przychodziły na świat. Prawdopodobnie najstarszym synem był Samuel Meir, urodzony w Krakowie 31 marca 1889 (zb. metryka urodzin), wykształcenie zdobywał w Mszanie i Krakowie. Już jako 17-latek pomagał ojcu w obowiązkach rabina. W roku 1913 został powołany na rabina w Czerniowcach. Po wojnie pełnił urząd w Durbanie (Rumunia), następnie był rabinem w Bukareszcie. W 1948 wyemigrował do Izraela. Osiadł w Tel Awiwie, gdzie był rabinem w dzielnicy Neve Cedek, założył też seminarium. Posługiwał się tytułem rabina w Mszanie iCzerniowcach. Z jego publikacji można dowiedzieć się o zacnych przodkach, ale też o losach rodziny, która zginęła podczas Holocaustu. Zmarł w 1964 roku w Tel Awiwie.

Po śmierci Natana Dawida w roku 1938 rabinem Mszany został Arie Leib Holländer, jego drugi syn, pochodzący z drugiego małżeństwa, urodzony w 1910 r. Żoną była Beila (Beila Pessel), mieli czworo dzieci: Chaima Josefa, Chaję Mirl, Ester Frymet i Chaskiela. Wszyscy zginęli w czasie Holocaustu, żona i dzieci – podczas masakry ludności żydowskiej 19 sierpnia 1942 r. na Pańskim.

Rachel Frida, córka Natana Dawida, poślubiła Mosze Webera, dajana w Mszanie Dolnej. Mieli przynajmniej 4 dzieci: Chaję, Feiwisza, Arona i Chanę Cywię. Kolejna córka – Jentil (Jetti) wyszła za mąż za Jehoszuę (Szyję) Teitelbauma, który był przełożonym jesziwy w Mszanie, zwanej na cześć chasydów z Bobowej – Jesziwa Bobow. Również oni zginęli w Mszanie dnia 19 sierpnia – wraz z dziećmi: Chaną, Feiwiszem, Małką, Chają Mirl i Blimą Rozą. Kolejne córki – Chaja Szuszia, wyszła za rabina pobliskiego Makowa – Samuela Zeinwila Bera, a Sara została żoną Mosze Gottlieba ze Stanisławowa, gdzie założyli rodzinę – także z rodzinami podzieliły tragiczny los Żydów.

Spośród dzieci Natana Dawida Holländera tylko troje przeżyło Zagładę: wspomniany wcześniej Samuel Meir oraz dwie jego siostry. Chana została żoną rabina Izaaka Rosenbauma z dynastii chasydzkiej z Nadwórnej, wyemigrowali z rodziną do Izraela. Ich wnuk, rabin Gedalia Mosze Rosenbaum, założył seminarium w Bnei Brak. Hinda, żona rabina Abrahama Barucha Rosenbergera, również wyemigrowała wraz z rodziną do Izraela.

Warto też wspomnieć o pozostałych dzieciach Józefa Holländera. Syn Jecheskiel (Chaskiel), prawdopodobnie młodszy od Natana Dawida, mieszkał w Krakowie, choć jego związki z Mszaną pozostały widoczne w dokumentach. Jecheskiel poślubił Malkę Rosenblum, córkę Abrahama Józefa i Wity Rosemblumów z Krakowa. I choć rytualny ślub musiał odbyć się dużo wcześniej – w metryce urodzenia syna Nachmana Samuela z 1903 roku znajduje się adnotacja, że urzędowe małżeństwo Jecheskiela i Malki zostało zawarte 25 sierpnia 1913 roku w Mszanie Dolnej. Prócz Nachmana, urodzili im się synowie: Mosze Meir, Chaim, Abraham Józef i córki: Miriam Lea, Reizel. Z całą pewnością mieszkali na ul. Szerokiej, co zostało wpisane w metryki urodzenia dzieci. Prawdopodobnie tam zmarł Natan Dawid (adres wskazany w metryce zgonu – Szeroka 2). Jeszcze jeden syn Józefa – Zeew, miał zostać rabinem w Kołomyi, lecz nie udało się ustalić żadnych informacji o nim. O prestiżu rodziny Holländerów świadczą również mariaże córek, z których każda poślubiła mężczyznę ze znanej i szanowanej rodziny: Ester Frimet wyszła za mąż za Barucha Parnesa, rabina w Jasienicy, zaś Suszia wyszła za mąż za Izaaka Rubina Lifszyca, przełożonego sądu rabinackiego w Czarnym Dunajcu, Hinda Lea – Jakowa Eisenbergera, a Nechuma – za Mozesa Hirscha Nebenzahla ze Stanisławowa. Każda też wydała na świat dzieci: córki, mając w rodzinie tak sławnych rabinów stanowiły dobrą partię do ożenku, zaś synowie kontynuowali tradycje rodzinne i sami kształcili się na rabinów, rozsławiając imię swojego dziadka i jego przodków, a także małą Mszanę – Amsane, która dała nazwę dla jednej z linii dynastii chasydzkiej.

[W tekście zastosowano ujednoliconą i jak się wydaje najbardziej popularną formę zapisu nazwiska rodziny Holländer (w odmianie: Holländera, Holländerów). Trzeba jednak pamiętać, że występowało ono w różnych formach i różnie było transkrybowane z alfabetu hebrajskiego (tu także istniały przynajmniej trzy różne formy zapisu), np. Holänder, Hollander, Hollender itp.]

Artykuł powstał na podstawie:

Samuel Meir Hollander, Sheelot uTeshuwot. Sh’’M haKohen, (hebr).

Meir Wunder, Morei Galicje. Encykopedia leHochmei Galicia, t. II, Jerozolima 1982, s. 90-98. (hebr).

Samuel Noach Gottlieb, Sefer Oholei Sheim, Pińsk 1912 (hebr).

Hasła: Rabi Josef Hollander, Rabi Natan Dawid Hollander, www.hamichlol.org.il (hebr).

Archiwum Narodowe w Krakowie – akta metrykalne urodzin (Samuel Meir Holländer, dzieci Chaskela i Malki Holländerów), zgonu (Natan Dawid Holländer).

Lista osób zamordowanych w Mszanie Dolnej 19.08.1942 r.

Zob. także artykuły na tej stronie: Mszańscy rabini i Zagłada

Autorką powyższego opracowania jest Jolanta Kruszniewska